Zihinsel yetersizlik, zihinsel fonksiyonlar bakımından iki standart sapma altında farklılıklara sahip olup kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde noksanlık ve sınırlılık içeren 18 yaş altında olan bireylerde belirtileri belli olan nörogelişimsel bir problemdir. Özel eğitime gereksinim duyan bireyler arasında yaygınlığı en çok olan bozukluktur.
Okul öncesi ve ilkokul dönemlerinde görülmesi muhtemeldir. Kendi içerisinde sınıflanan bu bozukluk; orta ve ağır düzeyde zihinsel yetersizlik olarak en çok ve belirgin bir şekilde kendisini göstermektedir.
Zihinsel Engelliklerin Sınıflandırılması
Hafif Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Bireysel olarak uygulanan IQ testinden, 90-75 arasında bir puana sahip olup yaşıtlarına göre zihinsel performansları 1-3 yaş düşük bir seviyede ilerlemektedir. Nüfus içerisindeki yaygınlığı ise % 1 oranında ve %85’i hafif düzeyde seyretmektedir.
Orta Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Bireysel olarak uygulanan IQ testinden, 75-45 arasında bir puana sahip olup yaşıtlarına göre zihinsel performansları 3-6 yaş düşük bir seviyede ilerlemektedir. Nüfus içerisindeki yaygınlığı ise % 1 oranında ve %10’u orta düzeyde seyretmektedir. Görülme nedenleri; akraba evliliği, erken çocuklukta görülen ateşli hastalıklar, doğum sırası bozukluklar, genetik bozukluklar, hamilelik dönemi anne hastalanması, beslenme bozuklukları olarak sıralanabilmektedir.
Ağır Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksikliklerden dolayı öz bakım becerilerinin öğretimi de dâhil olmak üzere hayat boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi ifade etmektedir. Bireysel olarak uygulanan IQ testinden, 45 ve aşağısı puana sahip olup yaşıtlarına göre zihinsel performansları 5-6 yaşta düşük bir seviyede ilerlemektedir. Bireyde ciddi oranda konuşma ve dil gelişim güçlüğü, sosyal duygusal veya davranış problemleriyle birlikte öz-bakımını gerçekleştirme becerilerinde problemler görülebilmektedir.
Çok Ağır Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Büyük ölçüde zihinsel ve birden fazla yetersizlikten dolayı eğitim ve öğretim hizmetinden yararlanamayan, hayat boyu yardım ve bakıma muhtaç olan kişilerdir.
Zihinsel Yetersizliği Olan Çocukların Gelişimsel Özellikleri
Fiziksel ve Psikomotor Gelişim Özellikleri:
Hidrosefal, mikrosefal ve down sendromlu çocuklarda belirgin farklılıklar görülmektedir. Hidrosefali çocuklarda kafa normalden büyük, mikrosefali olan çocuklarda ise kafa normalden küçüktür. Zihinsel yetersizliği olan çocuklar yaşıtlarına göre oturma, emekleme, yürüme gibi becerileri daha geç kazanmakta ve ince-kaba motor becerileriyle el-göz koordinasyonlarında sıkıntı yaşamaktadırlar.
Zihinsel Gelişim Özellikleri:
Akademik hayatta, dikkatlerini toplamakta sıkıntı yaşamakta, öğrenme süreçlerinde yaşıtlarına göre daha geriden ve güçlükle devam etmektedir. Zaman kavramlarında karışıklıklar yaşamakta, yeni bilgiyi işlemede ve hafızaya getirmede güçlük yaşamaktadırlar.
Dil Gelişimi Özellikleri:
Dili kullanım sürecinde farklılıklar yaşanmakta, normal gelişim gösteren çocuklara göre daha geriden gelişi tamamlamaktadır. Kendi duygu ve düşüncelerini anlamakta zorlanmakta ve bunları çevreleriyle paylaşmakta sıkıntı yaşayabilmektedirler. Sese ilişkin bozukluklar, büyük ölçüde görülmekte sesin akıcılığı ile ilgili olarak problemler de yaygın bir şekilde yaşanmaktadır.
Sosyal ve Duygusal Gelişim Özellikleri:
Kendi yaşıtlarının olduğu gruplarda olumsuz geri dönütlerden dolayı daha küçük yaş grubundaki kişilerle birlikte oynamayı tercih edebilmekte, yakın arkadaşlık ilişkileri kurmakta güçlük yaşayabilmektedirler. Kendilerine güvenleri azdır ve tek başına hareket etmede sıkıntı yaşayabilmektedirler.
Öz Bakım Becerilerinin Gelişimi:
Hafif ve orta derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar soyunma, yemek yeme, giyinme, tuvalet alışkanlığı ve öz –bakımını kendileri yapabilirler. Ancak ağır ve çok ağır zihinsel engeli bulunan çocuklar, öz bakım becerilerini gerçekleştirmede güçlük yaşamakta ve bakım verene ihtiyaç duymaktadırlar.
Zihinsel yetersizliğin düzeyine ve çocuğun diğer alanlardaki becerilerinin etkilenmesine bağlı olarak eğitim ihtiyaçlarının belirlenebilmesi için kapsamlı bir çalışma yapılması ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Zihinsel yetersizliği olan bireylerin eğitimlerindeki en üst hedef, onların bağımsız olarak yaşama becerilerini geliştirmektir.
